تاریخچه مسجد پیرقمیش در شهر نخجوان به قرن هشتم میلادی باز می گردد. این مسجد که توسط اعراب ساخته شده است، قدیمی ترین مکان زیارتی در نخجوان است. امیران عرب در کنار قبر درویشی فقیر (قبر تا اواسط قرن بیستم در حیاط مسجد، زیر درخت توت قرار داشت) بنای مسجد را بنا کردند. در آن دوره، مسجد با خشت خام ساخته و به مرور زمان مرمت می شد. این بنا به صورت مستطیل ساخته شده و ارتفاع آن ۵ متر، عرض آن ۲۰ متر و طول آن ۳۰ متر است. دیوارها با مخلوطی از کاهگل و خاک رس اندود شده و از داخل تیرهای اتکایی به سقف (پوشش) گذاشته و با خاک پوشانده شده است.

در دهه ۱۹۶۰ مساجد محله ای شهر تعطیل شدند. آنها قصد داشتند به جای مسجد ویران شده، یک ساختمان عمومی بسازند. در حین حفاری زمین، یک کوزه سفالی حاوی استخوان های انسان پیدا شد. ۲۱ سکه نیز در یک جام سفالی با خط کوفی عربی در زیر خاک یافت شد که نشان می داد توسط اهداکنندگان برای مرمت مسجد نگهداری می شده است. حوادث عجیبی در حین ساخت و ساز رخ داد. مخزن سوخت بیل مکانیکی به طور خود به خود ترک خورد و سوخت به زمین ریخته شد. روز بعد، پس از تعویض مخزن، چرخ دنده های موتور دنده ای در حال کار گیر کرد و سیم های فولادی در حالی که موتورهای تعمیر شده روشن می شدند، شکستند و به زمین ریختند. راننده بیل مکانیکی از ترس به بیماری روانی مبتلا شد و در بیمارستان بستری شد. محل حفاری شده مسجد سال ها به صورت خندق رها شد. در سال ۱۹۷۵ (ده سال بعد) حمام در آنجا ساخته و مورد استفاده قرار گرفت، اما مشخص شد که به طور معکوس ساخته شده است. در سال ۱۹۹۲ به دلیل کمبود سوخت، حمام برای همیشه تعطیل شد و به دلیل عدم نگهداری، تجهیزات ساختمان از بین رفته و به سرقت برده شد.

در عید قربان سال ۱۹۹۶، با پیشنهاد مردم محله و با سرمایه یک نفر خیر محلی، مسجد محله به جای حمام ویران شده ساخته شد. در ۲۶ آوریل ۱۹۹۸ (اوایل ماه محرم) مسجد محله پیرقمش در نخجوان با چهره جدید خود به روی نمازگزاران گشوده شد.

مسجد محله پیرقمش به دلیل ظاهر خود از سایر مساجد شهر متمایز است. مساحت کل بنای مسجد ۴۰۰ متر مربع و مساحت حیاط آن ۱۵۰۰ متر مربع است. این مسجد دو طبقه است و می تواند ۵۰۰ نمازگزار را به طور همزمان در خود جای دهد. مسجد دارای مناره و گنبد بلند نیز می باشد. دیوارهای ساختمان با آجر پخته شده و آیات قرآن بر روی آن نوشته شده است.

در بالای مناره ۸ متری، عبارت "الله اکبر" به زبان عربی و تاریخ "۱۹۹۸" نوشته شده است.

قلندر:

بر اساس روایات، قبل از اسلام در نخجوان، یکی از عجمان عراقی به نام قلندر (ترک دنیا) به محل فعلی مسجد آمده و برای خود دخمه ای ساخته و زندگی تنهایی را سپری کرده است.

پس از مرگ قلندر، مردم طبق معمول جسد او را در یک کوزه سفالی بزرگ در دخمه دفن کردند. قبل از اسلام، اجساد انسان ها طبق قوانین زرتشتی سوزانده می شدند و بی گناهان در کوزه های بزرگی دفن می شدند.

دخمه رها شده متلاشی شد و آب های زیرزمینی نیزار انبوهی در اطراف آن ایجاد کرد. مردم آتش پرست در روزهای تعطیل در کنار "مقبره" قلندر (دخمه) آتش روشن می کردند (آتش پرستی در کتاب اوستا که اساس دین زرتشت بود، وجود داشت. چندین فرقه از این دین در هند باقی مانده است) و آن را به مکانی زیارتی تبدیل کردند. با گذشت زمان، نام قلندر فراموش شد و فقط در حافظه مردم به عنوان "پیرقمیش" به عنوان مکان زیارتی باقی ماند.

https://az.wikipedia.org/wiki/Pirq%C9%99mi%C5%9F_m%C9%99scidi
 

ملاحضات:

در زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق، بسیاری از اماکن مذهبی، از جمله مساجد، به دلیل سیاست‌های ضد مذهبی دولت  تخریب یا تغییر کاربری داده می‌شدند. با توجه به اینکه متن ارائه شده به طور واضح به تخریب مسجد پیرقمش در زمان شوروی سابق اشاره می‌کند، می‌توان نتیجه گرفت که ساخت حمام در محل این مسجد به احتمال زیاد به دلیل سیاست‌های ضد مذهبی آن دوره بوده است. تغییر کاربری اماکن مذهبی در آن زمان به عنوان نوعی سرکوب مذهبی تلقی می‌شد و هدف آن از بین بردن نمادهای مذهبی و تضعیف ایمان مردم بود. متاسفانه، تخریب و تغییر کاربری اماکن مذهبی در آن دوره، ضربه بزرگی به هویت و فرهنگ مذهبی مردم وارد کرد. امروزه، با احیای آزادی مذهبی در بسیاری از کشورها، بسیاری از اماکن مذهبی که در زمان‌های گذشته تخریب یا تغییر کاربری داده شده بودند، بازسازی شده و دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله این مساجد مسجد پیر قمیش میباشد